کرکوک در تاریخ، همیشه یک شهر ترک بوده.
علاوه بر مستندات تاریخی و حتی جدا از شرایط کنونی که ترکان تورکمان بومیان این شهر هستند، اسناد متعدد باستانشناسی نیز دقیقاً بر تعلق دیرین کرکوک به پروتوتورکان هوری HURRITS دلالت دارد. هوریان باستانی دارای فرهنگهای آغازینی بودند که ابتدا در آزربایجان استحکام یافته و سپس مهاجرتهای متعدد تمدنسازی را به نقاط مختلف پدید آوردند. شکی نیست که زبان هوریان غیرهندواروپایی بوده(Brok,F. Der Mitannibrief und Seine Sprache, s. 110) و با زبان اورارتوئی قرابت زیادی دارد.(دیاکونوف. تاریخ ماد. صفحۀ ۹۹) اقرار علییف نیز به این طبقهبندی صحه میگذارد.(علییف، اقرار. تاریخ آتروپاتن. صفحۀ ۹۰) آثار و مدارک باستانشناسی فراوانی از استقرار آنان در اراضی آزربایجان به ویژه در حوزۀ شرقی و نیز در اطراف دریاچۀ اورمیه از قبیل تپۀ حاجی فیروز، یانیق تپه و یا حسنلی دردست است.
الواح کرکوک مشخصاً نشان میدهد که ساکنان این شهر درهزارۀ سوم پیش از میلاد هوریان بودند.(لواسانی، شاپور. جامعه بزرگ شرق، صفحۀ ۲۵) غیر از صحهگذاری دیاکونوف بر این مطلب، (دیاکونوف، تاریخ ماد، صفحۀ ۹۹) گوردن نیز به سکونت آنان در کرکوک و آراپخای اشاره مینمایند.(Gordon, The Dialect of the Nuza Tapets, VII) همچنین سفالهای کشف شده در آلاجای ترکیه، از نظر قدمت و نیز از جهت نوع، شباهتهای بسیاری با سفالهای خیربت – کرک، Khirbet Kerak در حدود سوریه، که قطعاً هوریانی بودند، دارد. این مورد، یک ارتباط بسیار نزدیک نژادی و فرهنگی را بین دو نقطه از اهداف مهاجرتهای بعدی هوریان را بازگو مینماید. علاوه بر آن، آثار تپۀ حسنلی اورمیه با کرکوک مطابقت دارد. “مشابه استوانههای تپۀ حسنلی اورمیه، در کرکوک عراق هم پیدا شده که هوری بودنشان قطعی است.”(نگهبان، عزتالله. ظروف قلزی مارلیک. صفحه ۵۰)
از انشعابات بعدی ترکان هوری، دولت «میتانی» Mitannis بود که در اراضی غربیتر قدرت گرفته و همچنان با حوزۀ فرهنگی کرکوک در تماس قرار داشتند. بدون شک نام Ma(n)tiena با نام هوریانی Mitanni و Maiteni (Matieni) مرتبط است. برای آنکه میتانی یا مانتیینها را از تبار و منشاء هوریها بدانیم که وارث تمدن والایی بودند، مدارکی وجود دارد. اینان جانشینان بعدی میتانیها در منطقه بودند و نام قدیم دریاچه اورمیه نیز به همین نام بوده است.(علییف، اقرار. تاریخ آتروپاتن. صفحه ۱۸) این فرمانروایی، در شمال شرقی میانرودان و در سرزمینی بود که از کرکوک تا کوههای زاگرس، از آشور تا مدیترانه را در بر میگرفت.(لانگ، دیوید مارشال. گرجیها. صفحۀ ۲۷-۳۰) همچنین در کتاب: «کلیات تاریخ« درج شده: پایتخت میتانیها واشوکاننی Wassukanni رأسالعین امروزی (خابور) و یکی از شهرهای جنوبی ایشان، شهر نوزی Nuzi (آراپخا) بوده که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی کرکوک امروزی جای داشت.(کلیات تاریخ. صفحۀ ۲۰۸) آثار شهرهای میتانی در جنوب، در شهرهای دورگویگالزو، در شمال تپهبیلا پیدا شد.(همان) پایتخت میتانیها، بعدها به همین شهر جنوبی، آراپخا Arrapkha انتقال یافت. البته این توضیح لازم است عنوان شود که آراپخا، همان نام منطقه کرکوک (به ترکی: Kerkük)، در دوران هوریان غربي است. در مُهرهای ساشاتیر Saussater، نیز شاه میتانی (۱۵۰۰ سال پیش از میلاد)، قرص خورشید، بالای یک هیولا با چند سر و بال دیده میشود. مهرهای چرخی در کرکوک از ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ پیش از میلاد، مانند مهرهایی هستند که در همان زمان در آشور به کار میرفتند.(لواسانی، شاپور. جامعۀ بزرگ شرق. صفحۀ ۲۲۶)
در سالهای بعدی و همزمان با ورود و استقرار شاخههای دیگر التصاقی زبان مخصوصاً سکاهاScythians و یا همان ایشغوزها Ishguza به آزربایجان، شاخههایی از آنان و همانند نفوذی که گروههایی از هوریان به اراضی جنوب غربی داشتند، به این مناطق مهاجرت کردند. این انتقال قومی که همراه با پذیرشهای محلی و بومی صورت گرفت، به دلیل اشتراکات فرهنگی و نژادی میسر شد و حدود ۱۰۰۰ سال دوام یافت. در این اراضی، اطلاعاتی تاریخی از حکومت ایشغوزها یا به تعبیری، اوغوزها(حسناف، زائور. سکیفهای امپراطور. صفحۀ ۲۵۸- ۲۶۱؛ زرگری، رضا. ۱۳۹۲) در دست است.(فیلد، هنری. مردم شناسی ایران. صفحۀ ۱۸۰) شهر کرکوک در حوالی اواسط قرن دوم پیش از میلاد مرکزیتی برای اقوام سکا داشته است.(همان)
ساکنان باستانی کرکوک، از پیشتازان تمدن و برقراری قوانین بودند. به طوریکه بر اساس اسناد به دست آمده از نوزی Nuzi یا یورگانتپه Urgantepe واقع در جنوب غربی کرکوک، اطلاعاتی در مورد قوانین حقوقی در رابطه با واگذاری اموال، ارث و قوانین کیفری و مجازاتها، میتوان کسب نمود. در تحقیقات صورت گرفته در نوزی، همچنین گویهای سفالی سههزار و ۳۰۰ ساله یافت شده که در یکی از این گویهای سفالی، ۴۹ سنگریزه و یک متن قرارداد به خط میخی وجود داشت که به یک چوپان دستور میدهد تا از ۴۹ گوسفند و بز نگهداری کند. کریستوفر وودز Christopher Woods استاد موسسه شرقشناسی دانشگاه شیکاگو The Oriental Institute of the University of Chicago ، معتقد است: این گویهای سفالی نخستین سیستم ذخیرهسازی دادهها در جهان قلمداد می شود.( کریستوفر وودز در سخنرانی در موزه رویال آنتاریو در تورنتو)
کرکوک با دارا بودن مخازن بزرگ نفتی و فسیلی، از مراکز مهم اقتصادی به شمار میرود. از این جهت در قرون اخیر مورد طمع و از اهداف تصاحب قدرتهای رسمی و حتی تروریستی قرار گرفته است. منطقه چاههای نفتی در کرکوک، به گرگر معروفاند که نامی ترکی است. در اطراف اردبیل هم اماکنی به این اسم همانند: کَرکَره (کرکرق) موجود است. منابع اسلامی، نام گرگر را، کرکر هم آوردهاند.(لستریج. صفحۀ ۱۷۹) و البته «گرگر» نام یکی از بیست و شش قومی است که در سده نخست پیش از میلاد به گواهی استرابون در آذربایجان میزیستند. از مآخذ چنین برمیآید که زبان قوم گرگر، منشاء و پایه زبان ارانی را تشکیل میداده(Khorenatsi, Movses.. Istoriia Armenii. Perevod G.Sarkisiana. kn. III, gl57, str.194.) که یکی از زبانهای پروتوتورکی بوده است. حمدالله مستوفی هم اشاره دارد به این نام در ۷۴۰ هجری و در کنار رود ارس.(مستوفی، حمدالله. صفحۀ ۱۳۶)در همین مناطق، هنوز نام شهر و طایفه گرگر مشاهده ميشود که قطعاً بازماندگان همان گرگرهایی هستند که توسط هرودوت (و در همان محل جغرافیایی)ذکر شده و مشخص است که هیچ مهاجرتی از خارج رخ نداده و ساکنین فعلی، نوادگان هزاران سال پیش همان نيكان هستند.
سکونت پروتوتورکان و سپس ترکان باستانی در این اراضی، همچنان به صورت مستمر و دائمی ادامه داشت. این سکونت با تزریق عناصر و گروههای جدید قومی ترک از آسیای میانه که منطبق با نژاد و فرهنگ زمینهای بود، غلظت بیشتری گرفت. زبان یا به تعبیری صحیحتر، لهجۀ نهایی که در این مناطق مورد تکلم قرار میگرفت، تقریباً متناسب با آزربایجانی و آنادولی تحول خود را سپری نمود. چراکه از جهت سیاسی نیز در دوران قرون وسطی و حتی بعداً در اعصار ۱۰-۱۹ میلادی نیز مشخصاً در ترکیب سرزمینی و فرهنگی دولتهای ترک همانند: سلجوقیان، جلایریان، تیموریان، قرهقویونلی، آققویونلی، صفویان و عثمانیان قرار داشت. این سرزمین ترکزبان حتی در اسناد مربوط به گزارشات تاریخی مستشرقین به دربار صفویان، تحت عنوان: ترکمنستان (غربی) یاد شده است. چنین اسناد مهمی، به دقت، حدود جغرافیایی ترکمانان جنوب غربی را در حوالی کرکوک توضیح داده و دلیلی بر مالکیت سرزمینی آنان محسوب میشود. مستندات و دادههایی تاریخی که به استقلال مقطعی آنان حتی منفک ازعثمانیان دلالت داشته و سوابقی از یک کشور مستقل را ترسیم مینماید.
در آخرین استقرار کرکوک در درون دولت ترک عثمانی که تحت عنوان: «موصول لوایحی» یا ولایت موصول از نام نام برده شده، غالب ساکنین کرکوک را همچنان ترک و ترک زبان عنوان کردهاند که در کنار تنها تعداد ۴۳۲ کلدانی مسیحی زندگی میکردند.(سالنامه ۱۳۲۵ قمری، در قسمت «کرکوک سنجاغنه دائر معلومات، صفحه ۲۱۲ و ۲۱۳) متاسفانه به دنبال شکست دولت عثمانی در جنگ جهانی اول و تجذیه اراضی آن توسط انگلیسیها و سایر متفقین، این سرزمین ترکنشین نیز از بدنۀ دنیای ترکان جدا و در ترکیب سیاسی کشور عراق قرار گرفت. در دوران حکومت عراق بویژه در زمان حزب بعث و به دلیل گسترش ناسیونالیسم عربی، به ترتیب عرصه برای تصاحب سرزمینی و قدرتنمایی سایرین فرآهم آمد. عدم ساختار یا تشکیلات سیاسی و حتی فرهنگی برای صیانت از حقوق مدنی و هویتی ترکان یا ترکمانان کرکوک و موصل، شتاب بیشتری به این روند و همچنین نوعی آسیمیلاسیون داد. ترکمانان برخی شیعه مذهب و برخی سنی هستند. توفق تعصبات مذهبی آنان نسبت به هویت و سرنوشت سرزمینی و اخلال در اتحاد قومی آنان باعث شد تا گسترش و تشویق جهت مهاجرتهای اقوام دیگر مانند عربها و مخصوصاً کردها به این منطقه شدت گیرد. مخصوصاً بعد از تاسیس اقلیم کردستان عراق، با استفاده از فرصت و با برنامههایی هدفمند، کردهای بارزانی در مراکز مهمی از این ولایت استقرار یافتند. هرچند که مطابق معاهدۀ آنکارا و لوزان، ترکیه این حق را خواهد داشت تا در صورت خروج این منطقه از قالب کشور عراق، آن را به تصرف خود درآورد. اما به هر روی، همیت، آگاهی، انسجام و اقدامات آتی ترکمانان، نقشۀ سیاسی آیندهاشان را ترسیم و مشخص خواهد نمود.
رضا زرگری
0 دیدگاه در “کرکوک در تاریخ، همیشه یک شهر ترک بوده.”